"მულმა მითხრა, ომარი აღარ არისო. ერთი კი ვიკივლე, მაგრამ როცა ბავშვები შემოცვივდნენ ოთახში, იმ დღიდან ქვა და რკინა გავხდი" - მექა ხანგოშვილი პირად ცხოვრებასა და ქართულ-ქისტურ ურთიერთობებზე

"ჩვენთან, საქართველოში მღერიან ხოლმე - "სამშობლო, როგორც უფალი, ერთია ქვეყანაზედა“,- და, რა გულსაკლავია ეს იმ ადამიანებისთვის, რომლებიც ჩემს მდგომარეობაში არიან, ვინც ყოვლის შემძლემ ორი სამშობლოთი დაასაჩუქრა... რას ვეუბნებით მილიონობით ლაზებსა და ინგილოებს, ფერეიდნელ ქართველებს, სირია-იორდანიასა და თურქეთში მცხოვრებ მუჰაჯირთა შთამომავლებსა და დღეს მთელ მსოფლიოში მიმოფანტულ ჩეჩნებს. ისიც ხომ უფლისგან იყო, რომ იბერიის პირველი მეფის, ფარნავაზის მეუღლე, საქართველოს პირველი დედოფალი დურძუკეთის ასული, ჩრდილოკავკასიელი, ქისტის ქალი იყო. აქედან დაიწყო ჩვენი ნათესაური კავშირებიც... საქართველო ჩემთვის ყველაფერია, პირველ რიგში - უდიდესი განძი და სიყვარული. მე ხომ ამ კულტურაზე გავიზარდე. ბევრჯერ მითქვამს, რომ უფალმა ჩვენ, ქისტები იმითაც გამოგვარჩია, რომ შესაძლებლობა გვაქვს, ორიგინალში წავიკითხოთ რუსთაველი, ვაჟა, ყაზბეგი, ილია, აკაკი… არ ვიცი, ძალიან რთულია იმის თქმა, თუ რას ნიშნავს ჩემთვის საქართველო... ალბათ იმას, რისთვისაც შეგიძლია სიცოცხლე დათმო და სიცოცხლეზე ძვირფასი ადამიანისთვის არის რამე?“ - გვეუბნება ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი, პანკისის ხეობელი ქალბატონი მექა ხანგოშვილი და ეს სიტყვები ისეთივე მართალი, ნაღდია და გულწრფელი, როგორადაც მას საქართველოში იცნობენ. მასთან საუბარსაც ბავშვობით ვიწყებთ, რომელიც საქართველოს ულამაზეს ხეობას უკავშირდება.

• ბავშვობა

პანკისის ხეობაში, ახმეტის რაიონის სოფელ დუისში დავიბადე, პედაგოგების ოჯახში. მეორე ქალიშვილი ვიყავი, უფროსი და მყავს, სულ ოთხნი ვართ. ბავშვობა ყველაზე ლამაზი ხანა იყო. დედა პედაგოგი იყო, მათემატიკოსი. სადღაც 8 წლის ვიყავი, ჩემმა მშობლებმა უზარმაზარი სახლის მშენებლობა რომ დაიწყეს. კარგად მახსოვს დედაჩემის საოცარი შრომა და ჯაფა. დედა სკოლაში მათემატიკას ასწავლიდა, ოთხ შვილს ზრდიდა და ფიზიკურადაც ბევრს მუშაობდა. გარდა ამისა, მამა ძალიან მოქეიფე კაცი იყო და ჩვენს ოჯახში სტუმარი არ ილეოდა. ჩემი ბავშვობა იყო მუდმივად გაშლილი სუფრები და თეთრად გათენებული ღამეები... ბებია ბოლო წლებში ლოგინად იყო ჩავარდნილი და დედა მას, როგორც პატარა ბავშვს, ისე უვლიდა. მოხუცების მიმართ საოცარი დამოკიდებულება შვილებს სწორედ დედამ ჩაგვინერგა თავისი მაგალითით, მისი ერთი დაწუწუნებაც კი არ მახსოვს. კერძში საუკეთესო ნაწილიც ბებიასი იყო... ასე გავიზარდეთ და ახლა მეც ჩემს შვილებს უფროსი თაობისადმი მოწიწებით ვზრდი. სწავლაში პირველები რომ არ ვყოფილიყავით, ვინ გვაპატიებდა? მიუხედავად იმისა, რომ მთელი დღე ვშრომობდით, ღამეები გამითენებია და არ მახსენდება, და-ძმები სკოლაში უსწავლელები წავსულიყავით. ყველანი წარჩინებულები ვიყავით. განსაკუთრებულად ძლიერი მათემატიკაში ვიყავი (ალბათ დედისგან გამომყვა) და რას წარმოვიდგენდი, სადოქტოროს ქართულ ფილოლოგიაში თუ დავიცავდი?

• "თანაკურსელებმა რომ გაიგეს ჩემზე, ქისტიაო, ეგონათ, ჩანთით ხანჯალს ვატარებდი“

ფიზიკის ფაკულტეტზე ჩავაბარე, თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტში. ბოლო წლებში ფიზიკა შემიყვარდა, ძალიან ლამაზი და მოსიყვარულე მასწავლებელი მყავდა, ხეედი მარგოშვილი, რომელსაც განსაკუთრებულად ვუყვარდი და ალბათ, ამანაც განაპირობა ჩემი გადაწყვეტილება. ჩვენი ხეობიდან იმ პერიოდში არავინ აბარებდა ფიზიკურზე და მე ვიყავი ერთადერთი. სიის სანახავად, "მაღლივ კორპუსში“ მისულს ძალიან გამიკვირდა, "უკონკურსო“ რომ ვეწერე . ჩათვლის წიგნაკის ასაღებად როცა მივედი, მკითხეს, პანკისელი ქისტი თქვენ ხართო? ჩვენს დეკანს რომ გაუგია, ქისტი აბარებსო, უთქვამს, აუცილებლად უნდა მოხვდესო და თანამშრომლები გაუფრთხილებია, ცოცხალი ქისტი არ მყავს ნანახი და როცა მოვა, აუცილებლად ჩემთან შემოიყვანეთო.

ბატონი ბიჭიკო ვაშაკიძე საოცარი პიროვნება და პროფესიონალი იყო, იცოდა ქისტებისა და საერთოდ ერთიანი კავკასიის ფასი... მახსოვს მისი აღფრთოვანებული სახე, როცა სოფლიდან ჩამოსული და ჯერ კიდევ ქალაქის სიოს შეუგუებელი, მკაცრი და ამავე დროს მოკრძალებული მთიელი, ხელჩაკიდებული შემიყვანეს მასთან. მისი ჭაღარა, სპეტაკი შუბლი და კეთილი გული მამობრივი მზრუნველობით მომეკიდა იმ წუთიდან. ფიზიკის ფაკულტეტზე სწავლა რთული იყო, თუმცა ძალასა და ენერგიას არ ვიშურებდი და რაღაც განსაკუთრებულად შემიყვარეს. ძალიან კარგად მახსოვს ბატონი გოგი ალექსანდრია, ნანას მამა - საოცარი ადამიანი, მას გამორჩეულად ვუყვარდი. საოცარი წლები იყო.

უნივერსიტეტში, მაშინ ნაკლები ინფორმაცია ჰქონდათ ქისტებზე და მათზე მარტო ვაჟას პოემებიდან თუ გაეგოთ, ყველას განსაკუთრებული წარმოდგენა ჰქონდათ ჩვენზე. თანაკურსელებმა რომ გაიგეს ჩემზე, ქისტიაო, ეგონათ, ჩანთით ხანჯალს ვატარებდი. ერთხელ მკითხეს, ხანჯალი გაქვსო? მეც გავეხუმრე, აბა რა, ხანჯლის გარეშე ქისტი წარმოუდგენელია მეთქი და დაიჯერეს. ერთ დღესაც,თანაკურსელებს ჩემი ჩანთა მოუპარავთ და გაუჩხრეკიათ, ხანჯალს ეძებდნენ... ძალიან კარგი მეგობრობა გვქონდა, მაგრამ ყველაზე დიდი შთაბეჭდილებები ბაგების სტუდენტური ქალაქიდან გამომყვა, სადაც ჩემს დასთან და 13 ქისტთან ერთად ვცხოვრობდი. ეს ყველაზე შეუდარებელი და დაუვიწყარი პერიოდი იყო ჩემს ცხოვრებაში.

• "მიუხედავად იმისა, რომ ჩემში, როგორც ქისტი, ისე - ქართველი ერთნაირად ცოცხლობს...“

უამრავი თაყვანისმცემელი მყავდა, მაგრამ ჩვენი ადათი კრძალავს სხვა ერის შვილთან ქორწინებას, ეს წესი დღემდე შენარჩუნებულია და მკაცრად განსაზღვრული. სადღაც გამონაკლისებიც ხდება, მაგრამ ჩემმა შვილებმაც იციან, რომ ვაინახის (ჩეჩენი, ინგუში, ქისტი) გარდა, სხვა არავინ უნდა შეუყვარდეთ, ასე ვიზრდებოდით ჩვენ და მეც ასე ვზრდი ჩემს შვილებს. ბევრჯერ მიფიქრია, იცით, ჩვენი ადათ-წესები და ტრადიციები საკმაოდ მკაცრია. მიუხედავად ქართველების მიმართ ჩემი განწყობა-დამოკიდებულებისა - ჩემში, როგორც ქისტი, ისე - ქართველი ერთნაირად ცოცხლობს, თუმცა ქართველთან ოჯახის შექმნაზე არასდროს მიფიქრია. ერთი ნათესავი გვყავდა, სადაც ხშირად ვიკრიბებოდით და ხდებოდა ისე, რომ სუფრაზე 1-2 ჩემზე შეყვარებულ ყმაწვილს ვტოვებდი ხოლმე. მერე ეს ნათესავი მიბრაზდებოდა ხოლმე, გოგო, გათხოვდი, შენც დაისვენებ, მეც და ეს ახალგაზრდებიც დაისვენებენ, შემჭამესო. რადგან ვიცოდი, ეს გამორიცხული იყო, არავის ვიკარებდი და თავსაც ვზღუდავდი.

• როგორ მოვხვდი სირიასა და იორდანიაში

1992 წელს დავამთავრე ბიოფიზიკის ფაკულტეტი. ეს ყველაზე რთული პერიოდი იყო სამოქალაქო ომითა, თუ ეკონომიკური სიდუხჭირით. იმხანად ჩემი უფროსი და ჩეჩნეთის პარლამენტში მუშაობდა და მეც შემომთავაზა, გროზნოში გადავსულიყავი, თავს იქ უფრო იოლად გავიტანთო. როგორც ბევრმა ახალგაზრდამ, მეც მივაშურე გროზნოს და სახელმწიფო უნივერსიტეტში ბიოფიზიკის კათედრაზე დავიწყე მუშაობა. წელიწადნახევარი ვიმუშავე და 1994 წელს დაიწყო ავადსახსენებელი ჩეჩნეთის ომი. პრეზიდენტის სასახლის დაბომბვას მეც შევესწარი, საოცრებები ხდებოდა, შავ კვამლში იყო გახვეული ყველაფერი... მე და ჩემი დისშვილი მაშინვე გამოვერიდეთ და წამოვედით ისევ პანკისში. მერე სირიასა და იორდანიშიც მოვხვდი...

1996 წელს უფროსი და - მედინა სადოქტორო დისერტაციას იცავდა თემაზე "ვაინახური დიასპორები სირიასა და იორდანიაში“ და მამას დაფინანსებით წავედით ამ ქვეყნებში, იქ, სადაც ჩეჩენი მოჰაჯირების შთამომავლები ცხოვრობდნენ. ჩემი და საველე სამუშაოების ჩასატარებლად მარტო არ გავუშვი, წავყევი და იქ რამდენიმე თვე დავყავით. ის შთაბეჭდილებები დღემდე მომყვება. ისეთ ოჯახებში მოვხვდით, სადაც ჩეჩნებმა სამშობლოდან წაღებული ცეცხლი 14 წელი ატარეს და ბოლოს იორდანიის ქალაქ ზარქაში დაანთეს, სადაც ჩეჩნების კომპაქტური დასახლებებია.

საოცარი ის იყო, რომ იქაურებს ენა, ადათი და ყველა ტრადიცია, სამზარეულოც კი შენარჩუნებული აქვთ. უდაბნოში ასეული კილომეტრები ვიარეთ, სადაც ერთი ხეც არ იყო და ბოლოს გამოჩნდა ეს პატარა დასახლება. იქაურებს ჩეჩნური გარეგნობაც კი შენარუნებული აქვთ - საოცრად თეთრები, ქერები და ცისფერთვალებები იყვნენ. ჩვენ ერთი რელიგია გვაქვს და მიუხედავად ამისა, მათაც გვითხრეს, ჩვენს ქალებს არავის ვატანთო. რაც ყველაზე მეტად გამიკვირდა, პანკისში რა დიალექტითაც ვსაუბრობთ, იორდანელი ჩეჩნებიც იმ დიალექტზე ლაპარაკობენ. ჩვენი ერთ-ერთი მასპინძელი, ნაბილბიენო, ქალაქ ამანის გოეთეს ინსტიტუტში დირექტორის მოადგილის თანამდებობაზე მუშაობდა და პარალელურად ჩეჩენ კლასიკოსებს, როგორებიც არიან აბუზარაიდ ამიროვი, მაგომედ მამაკაევი და სხვები, ორიგინალიდან თარგმნიდა არაბულ და გერმანულ ენებზე, საკუთარი ძალებით ისწავლა ჩეჩნურად წერა-კითხვა. ერთხელაც შემოგვთავაზა, ამანის დედოფლის სახელობის საავადმყოფოში, ჩეჩენი მებრძოლები მკურნალობენ (რომელთაც თვით იორდანიის დედოფალი უწევდა პატრონაჟობას) და თუ სურვილი გაქვთ, ერთად მოვინახულოთო. ჩვენ დიდი სიამოვნებით დავთანხმდით, მას მერე ხშირად ვაკითხავდით, როცა გამოსამშვიდობებლად მივედით, ერთ-ერთმა მებრძოლმა, რომელიც პოეტიც იყო, რამოდენიმე ლექსი გადმომცა და მითხრა, შენ მოგიძღვენიო...

მაშინ მე ჩეჩნურად წერა-კითხვა არ ვიცოდი, ლექსების წაკითხვაც ნაწილობრივ მხოლოდ იმიტომ შევძელი, რომ რუსული კირილიცათი იყო დაწერილი, მაშინ ვთქვი, რამხელა სირცხვილია, რომ იქ, იორდანიაში მცხოვრებმა ჩეჩნებმა იციან წერა-კითხვა და ჩვენ, კავკასიაში მცხოვრებმა - არა. მტკიცედ გადავწყვიტე, ჩემი ენა სრულყოფილად შემესწავლა, იქიდან დაბრუნებულმა ერთ წელიწადში ვისწავლე კიდეც ჩეჩნური წერა-კითხვა და უკვე შემეძლო, სხვებისთვისაც მესწავლებინა. უხუცესებთან ერთად დიდი ბრძოლა დაგვჭირდა იმისთვის, რომ პანკისის სკოლებში ჩეჩნური ენის სწავლება შემოსულიყო. მადლობა უფალსა და განათლების მინისტრს ქალბატონ თამარ სანიკიძეს, რომლის უშუალო გადაწყვეტილებითაც 2016 წელს, უკვე შესაძლებელი გახდა, სურვილის შემთხვევაში, რაღაც დონეზე მშობლიური ენაზე წერა-კითხვის შესწავლა. როცა ჩეჩნეთი იბომბებოდა, 2002 - 2005 წლებში, მაშინაც კი ითარგმნებოდნენ ქართველი კლასიკოსები ჩეჩნურ ენაზე და ვაჟა, ილია, აკაკი, გალაქტიონი, დუმბაძე, გაბაშვილი და სხვ. იბეჭდებოდა სხვადასხვა პერიოდულ გამოცემებში. ამას ბატონ სულთან მარგოშვილს უნდა ვუმადლოდეთ, რომელიც საქართველოშია დაბადებული, უმაღლეს დონეზე ფლობს ორივე მშობლიურ ენას, ჩეჩნურსაც და ქართულსაც, აგრძელებს მამის, პანკისის ისტორიაში ერთ-ერთი განათლების ფუძემდებლისა და პანკისელი ქისტების საამაყო შვილის, უსუფ მარგოშვილის მთარგმნელობით საქმიანობას.

• ბიოფიზიკიდან - ჟურნალისტიკაში

ჩეჩნების აფხაზეთის ომში მონაწილეობა ძალიან ცუდად აისახა პანკისელ ქისტებზე, ურთულესი პერიოდი იყო. პირველი ჩეჩნური ომის შემდეგ გადავწყვიტე, რომ ამ ჩემი ბიოფიზიკით ბევრს ვერაფერს შევმატებდი ჩვენს - ქართველებისა და ჩეჩნების ურთიერთობებს და სხვაგვარად უნდა მებრძოლა. მამა ფილოლოგი მყავს და გადავწყვიტე, ჟურნალისტიკაში მეცადა ბედი. მერე ჩეჩნეთშიც მომიწია წასვლამ, მასხადოვთანაც ჩავწერე ინტერვიუ... რამდენიმე გაზეთში ვმუშაობდი, მათ შორის -"დილის გაზეთშიც“ და შიგადაშიგ, ჩეჩნეთის ეროვნულ გმირებზე ვბეჭდავდი სტატიებს. იმ პერიოდში ქაქუცაზე არავინ ლაპარაკობდა და მე დავიწყე მასზე წერა. ძალიან გული დამწყდა, როცა ქაქუცას ნეშტი სამშობლოში ჩამოასვენეს და არც ერთი ქისტი არ მიიწვიეს. როცა ქაქუცას ყველამ უღალატა, როცა ყველაზე მეტად გაუჭირდა, პანკისელებმა უერთგულეს და მისმა შეფიცულებმა ჩეჩნეთში გადაიყვანეს. მისი თანამებრძოლები კი ჩაიყვანეს და თბილისში დახვრიტეს, მათ სიტყვა ვერ დააცდევინეს ქაქუცაზე...

სხვათა შორის, ქისტებში ინახებოდა ემიგრაციაში მყოფი ელიზბარ მაყაშვილის ლექსები, რომლებიც ჩემს ახალ წიგნში შევა. ამ ყველაფერს ვწერდი და ვცდილობდი, ჩვენი ურთიერთობები გადამერჩინა, ამაში რაღაც პატარა წვლილი შემეტანა. ჩვენ ისეთ ოჯახში ვიზრდებოდით, სადაც ორივე სამშობლოს სიყვარული ერთნაირად გვასწავლეს. კი მერიდება ასეთი რაღაცეების თქმა ჩემს თავზე, მაგრამ ერთხელ, იდუკა ჭინჭარაულმა ჩემი სადღეგრძელო დალია და ასე მითხრა, შენ არა მარტო საუკეთესო ქისტი ხარ, პირველ რიგში, საუკეთესო ქართველიც ხარო... ეს შეფასება ძალიან სასიამოვნო იყო ჩემთვის და უბედნიერესი ვიყავი. მართლაც, მთელი ჩემი ცხოვრება არ განმისხვავებია ეს ორი ერი. მართალია, ჩემი ეთნიკურობა იმით განისაზღვრება, რომ პირველ რიგში ჩეჩენი ვარ, მაგრამ როგორც დედმამიშვილებს არ ანსხვავებ, ამ შემთხვევაში მეც ისე დამემართა.

• "ბოლოს ისე გამოვიდა, ყველა ჩემი პატრონი გახდა“

რომ იტყვიან, ფულიანი ან თანამდებობის პირი პატრონი არავინ მყოლია, მაგრამ ძალიან შემიყვარა ქართველმა ხალხმა, ალბათ ჩემი სატელევიზიო გამოსვლებით. როცა ლიტერატურის ინსტიტუტში ასპირანტ-გამომძიებლად ჩავირიცხე, ოფიციალური გადასახადი 500 დოლარი იყო. ფული არასდროს მქონია, არც მაშინ... ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორმა, ამირან არაბულმა და ეთერ თათარაიძემ გადამაწყვეტინეს დისერტაციის დაცვა.

ბატონმა ამირანმა მითხრა, რომ დირექტორს დაელაპარაკებოდა და თანხას თანდათან გადავიხდიდი. მთელი ცხოვრება გურამ ბენაშვილის ვალში ვიქნები, არ დამავიწყდება, როცა თავისთან დამიძახა და მითხრა, დიდი პატივია, ჩვენი ასპირანტი რომ იქნები და არავითარი გადასახადი არ გექნებაო. ასეთი გაჭირვების დროს ასეთი დახმარება ალბათ ადამიანობის უმაღლესი მწვერვალია. ბოლოს, მოხდა ისე, რომ იქ გაუქმდა დოქტორანტურა და სადოქტორო დისერტაციის დაცვამ ტექნიკურ უნივერსიტეტში მომიწია. მიუხედავად იმისა, პატრონი არავინ მყავდა, ბოლოს ისე გამოვიდა, ყველა ჩემი პატრონი გახდა. ამ ყველაფერს ნოველებად ვწერ და ალბათ გამოვცემ. სირცხვილი იქნება იმის თქმა, მემემუარები დავწერო, მაგრამ იმდენმა რამემ გადაიარა ჩემს თავზე და ჩაიარა ჩემს თვალწინ, აუცილებლად უნდა დავწერო, არა იმიტომ, რომ რამეს წარმოვადგენ, არამედ, ყველამ მინდა გაიგოს, რა საინტერესო ამბები გადამხდა და რა საოცრებაა ქართულ-ქისტური ურთიერთობის ფენომენი.

• "იმ დღიდან ქვა და რკინა გავხდი“...

არ მიყვარს ამ თემაზე საუბარი, მით უფრო, მისი გარდაცვალების შემდეგ. არც არასდროს მისაუბრია... მე და ომარი (მექას მეუღლე, კავკასიის ხალხთა ინტეგრაციის ფონდის ყოფილი პრეზიდენტი უმარ იდიგოვი- ნ.ფ.), ერთ-ერთი ქისტის დახმარებით შევხვდით სრულიად სხვა მიზნით თბილისში, დაჭრილს ვეხმარებოდით. მერე... ოჯახიც შევქმენით. ჩეჩნურად უმარია, მე ქართულად ვეძახი ომარს... ცოტა რთულია ჩემთვის ამაზე ლაპარაკი.

ომარი სამხედრო ქირურგი იყო და გილაევის პირადი ექიმი. რუსეთ-ჩეჩნეთის ომის საველე პირობებში, ხუთასამდე დაჭრილ მებრძოლს ჩაუტარა ურთულესი ქირურგიული ოპერაცია. სპეცსამსახურებმა ორჯერ მოწამლეს და სიკვდილს ძლივს გადაურჩა. სამაგიეროდ, ჯანმრთელობა შეერყა. სასტიკ სენს ებრძოდა და ყველაზე სასწაული მაინც ის იყო, რომ სიცოცხლის ბოლო დღეებში მაინც გაბედა, ძალა მოიკრიბა და წავიდა სამშობლოში, 19 წლის და 19 დღის უნახავი მშობლები ნახა და გროზნოში გარდაიცვალა, მგელივით მაინც სამშობლოში მოკვდა. ომარმა ერთადერთი ღამე გაატარა მშობლებთან, მერე 4 დღე რანიმაციაში იყო და იქ აღესრულა. ჩემი მეუღლე 2018 წლის 15 ნოემბერს გარდაიცვალა და რუსული სპეცსამსახურები დღემდე იმას წერენ, ცოცხალია და ჩემთან ერთად ანტირუსულ პოლიტიკას ეწევა. რას არ გვივრცელებენ... ომარი რომ გარდაიცვალა, იმ დილას მამამთილმა დამირეკა და მეუბნება, მექა, შვილო, უმარს უნდა შეუნდოო. ჩეჩნებს თურმე ასეთი წესი აქვთ - ქმარი როცა კვდება, ცოლს სთხოვენ შენდობას. მე არ ვიცოდი და გამიკვირდა, ვუთხარი, რა სჭირს ომარს ჩემი შესანდობარი-მეთქი. მერე მულმა ამიხსნა, ომარი აღარ არისო. ერთი კი ვიკივლე, მაგრამ როცა ბავშვები შემოცვივდნენ ოთახში, იმ დღიდან ქვა და რკინა გავხდი...

სამი ქალიშვილი გვყავს, დღე ისე არ გავა, მამა არ გაიხსენონ. უფროსი ქალიშვილი 14 წლისაა, მას მარიამი, შუათანას - მალიქა (მამამ დაარქვა) და უმცროსს - მარიეთ (მარიტა) ჰქვიათ. ჩემს ქმარს ბიჭი კი უნდოდა, როგორც ყველა კავკასიელს, მაგრამ იტყოდა ხოლმე, რაც ღმერთმა გვიწყალობა, იმას დავჯერდეთო. ჩეჩნებს ახასიათებთ, რომ ბიჭი გვარის გამგრძელებელია და მემკვიდრე უნდა ჰყავდეთ, ამით ამაყობენ, თუმცა ქალის კულტი ჩეჩნებში გამორჩეულია.

• "ქისტები, რომლებმაც შექმნეს პანკისის ხეობის ისტორია“

მთელი ჩემი შეგნებული ცხოვრება სულ იმაზე მწყდებოდა გული, რომ პანკისელ ქისტებს არ ჰქონდათ ისტორია და გულით მინდოდა იმ ღვაწლმოსილ ხალხზე დამეწერა რამე, რომლებმაც ამ ხეობის ბოლო ორასწლოვანი ისტორია შექმნეს. წლები ვწერდი და ვაგროვებდი იმ ადამიანების ისტორიას, ვისაც პანკისელების ცხოვრებაში და ხეობის განვითარებაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავათ, არ მინდოდა მთი ღვაწლი დაკარგულიყო. ამაში, რა თქმა უნდა, დიდი წვლილი მამაჩემს, ხასო ხანგოშვილსა და ხეობის სხვა უხუცესებს მიუძღვით. რომ არა ისინი, მათზე ამდენ ინფორმაციას ვერ შევკრებდი. წიგნი დაახლოებით 800 - გვერდიანია და დიდი იმედი მაქვს, დაიბეჭდება. მინდოდა, თანაავტორი მამაჩემი ყოფილიყო, მაგრამ არაფრით დამთანხმდა. წიგნს ჰქვია "ქისტები, რომლებმაც შექმნეს პანკისის ხეობის ისტორია“. ანტიკური დროიდან მოყოლებული, ყველაფერია მასში თავმოყრილი, მათი ყველა რთული პერიოდია ასახული... მოთხრობილია რეალური ამბებიც, რომლებიც ქართველებისა და ქისტების ურთიერთობას ეხება. ჩემი მიზანი იყო - არავითარი ტყუილი, სრული სიმართლე. ცხოვრებაც არ ამიგია ტყუილზე და ამით ვამაყობ...