როგორ შეიქმნა იაკობ გოგებაშვილის "დედაენა"
საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის არქივში დაცულ გაზეთ "ცნობის ფურცელში" (1896 წლის #72) დაბეჭდილია ქართველი მწერლის, საქართველოში სამეცნიერო პედაგოგიკის ფუძემდებლის, პუბლიცისტისა და საზოგადო მოღვაწის - იაკობ გოგებაშვილის მიერ გაზეთის რედაქციისთვის გაგზავნილი წერილი, სადაც მოთხრობილია, როგორ იწერებოდა გოგებაშვილისეული "დედაენა":
"ბ-ნო რედაქტორო! როცა ამ ოცი წლის წინად მოვიწადინე შემედგინა, ნაცვლად ჩემის წინანდელის ანბანისა, ახალი და სრული პირველ-დაწყებითი სახელმძღვანელო "დედა-ენა", მე გავემგზავრე სოფლად, ჩემს სამშობლოში"...
ალბათ, ყველამ კარგად იცით, რომ იაკობ გოგებაშვილი გორის მუნიციპალიტეტის სოფელ ვარიანიდან იყო. სწორედ იქ, იმ მხარეში აპირებდა დიდი პედაგოგი შეეკრიბა "ხალხური მეტყველების ქმნილებანი: ზღაპრები, არაკები, ლექსები, მოთხრობები, გამოცანები, ენის გასატეხნი, ანდაზები და სხვები".
"მთელი ექვსი თვე ვიცხოვრე ყრუ, ჭაობიანს სოფელში, ლიახვის პირად; ყველაფერი დავივიწყე, ქვეყანას მოვსწყდი სრულიად, და მხოლოდ ერთს საგანს დავამყარე ჩემი მთავარი ყურადღება: რაც შეიძლება მეტი შემეკრიბა იმისთანა ხალხური მეტყველების ნაწარმოები, რომელსაც საყმაწვილო, პედაგოგიური მნიშვნელობა აქვს. მხოლოდ სამი სოფელი - ვარიანი, ახალდაბა, არაშენდა - ერთი მეორის მახლობლად მდებარე, მოვჩხრიკე, მაგრამ ძირის-ძირამდინ-კი"... - წერს იგი.
დაწვრილებით ეკითხებოდა თურმე ყველას - კაცსა თუ ქალს, დიდსა თუ პატარას, გულისყურით უსმენდა და რვეულში ინიშნავდა მხოლოდ იმას, რასაც "მუშტრის, პედაგოგის თვალი სცნობდა შესაბამად, სასარგებლოდ ბავშვებისთვის", რადგან "ყველა ნათქვამის და გაგონილის ჩაწერას რომ გამოვდგომოდი, ვერც ექვსს წელიწადს გავათავებდი საქმესა და ფულიც ერთი ათად მეტი მომინდებოდა"... ეს გასაოცარი და დიდებული ადამიანი საკუთარ თავს კი არ ჩიოდა, იმას დარდობდა, - სოფლელების მოცდენა უფასოდ არც საკადრისი იყო და არც შესაძლებელიო.
ამ "ექსპედიციის" შემდეგ იაკობ გოგებაშვილი დაბრუნებულა თბილისში და როგორც წერილში აღწერს: "ჩამოვიტანე ავი ჭაობის ციება; მაგრამ თანაც ჩამოვაცოცე ვეებერთელა რვეული, გაჭიკნილი ხალხური ზღაპრებით, არაკებით, ლექსებით და შევუდეგ "დედა-ენის" შედგენასა და გამოცემასა".
მას შემდეგ ოცი წელიწადი გასულა და იაკობ გოგებაშვილი დანანებით აღნიშნავს: ამ ხნის განმავლობაში საბავშვო წიგნების შემდგენლებს თავად რომ მოეპოვებინათ მასალები წიგნებისთვის, შეეგროვებინათ და გამოეცათ, ჩვენი სკოლების ბედს ძაღლი არ დაჰყეფდა, ისე გავამდიდრებდით სახელმძღვანელოებს საუცხოო ხალხური სიტყვიერების ნიმუშებით. რადგან თუკი მხოლოდ სამ სოფელში გადავაწყდი ისეთ მარგალიტებს, როგორიც "მოდი ვნახოთ ვენახი", "რწყილი და ჭიანჭველა", "მელია და მწყერჩიტა", "მებადურის შვილი" და კიდევ უამრავ შესანიშნავ რამეს, ხომ წარმოგიდგენიათ საქართველოს სხვადასხვა კუთხე რამდენ მარგალიტს მალავს, ინახავს და რამდენის მოპოვება იქნებოდა შესაძლებელიო!
ალბათ ცალი თვალით რომ გადმოხედოს იაკობ გოგებაშვილმა ჩვენს დღევანდელ სინამდვილეს, სახტად დარჩება, იმდენ უკანონობასა და დარღვეულ საავტორო უფლებას გადააწყდება, თუმცა ეს დიდებული და დიდსულოვანი ადამიანი მოცემულ წერილში სწორედ რომ დიდებულად ხსნის თავის პროტესტს საავტორო უფლების დარღვევის გამო: "ჩვენ აქამდინ მიყუჩებულნი ვიყავით და საკუთრების უფლებით არ ვსარგებლობდით, იმიტომ რომ ჩვენ-გნივ ნასესხები მასალა არავის არ მოუხმარნია ბოროტად ქართულის ენის საზიანო და შესამცირებლად სკოლებში. მაგრამ რადგანაც მოსალოდნელია, რომ ხვალ ამისთანა პირნი აღმოჩნდნენ, თავისი პირადი სარგებლობით დაბრმავებულნი, ამიტომ ვაცხადებთ საყოველთაოდ: ჩვენს სრულს ნებას, სრულს უფლებას ვაძლევთ დედა-ენიდგან ისარგებლოს მხოლოდ იმან, რომელიც შეადგენს უფრო მდიდარს, უფრო უკეთესს და სრულს სახელმძღვანელოს. ეს ღირსება სახელმძღვანელოსი აღიარებულ უნდა იქმნას ან წერა-კითხვის საზოგადოების მიერ, ან თბილისის სააზნაურო სკოლის კომიტეტის მიერ და ან ქუთათურ სააზნაურო სკოლის პედაგოგიურის საბჭოს მიერ მონაწილეობით ძველის სენაკის სააზნაურო სკოლის ინსპეკტორის სამსონ გიორგის ძის ყიფიანისა. მაგრამ თუ "დედა-ენიდგან" გადაიბეჭდება ან მოთხრობები, ან ზღაპრები, ან არაკები და ან ლექსები იმისთანა სახელმძღვანელოში, რომელიც მიმართულია იმ ქარის მიმართულებაზედ, რომელიც გაიზუზუნებს: "რაც უღატაკესია ქართული სახელმძღვანელო, ის უკეთესია"; მაშინ ჩვენ მოვიხმართ სავსებით სალიტერატურო საკუთრების უფლებას და წიგნს დავადებთ აკრძალვასა, დარწმუნებულნი, რომ ამ ნაბიჯს ჩასთვლის სამართლიანად და სასარგებლოდ საზოგადო სიკეთისათვის ყოველი კეთილ-სვინიდისიერი და გონიერი ქართველი იმერი და ამერი"...
იაკობ გოგებაშვილის ეს წერილი 1896 წლის 31 დეკემბერს დაიბეჭდა გაზეთ "ცნობის ფურცელში", ხოლო 16 წლის შემდეგ, 1912 წლის ივნისში გამოცემული საბავშვო ჟურნალი "ნაკადული", რომელსაც ისევ და ისევ საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის არქივში წავაწყდით, უკვე "ბავშვების მეგობარი იაკობ გოგებაშვილის" გარდაცვალებას იტყობინებოდა. ცხადია, ჟურნალის პირველივე პუბლიკაციაც - მართლაც გულისამაჩუყებელი და დღესაც ცრემლისმომგვრელი, სწორედ ამ დიდ საზოგადო მოღვაწეს ეძღვნება:
"პატარა მკითხველებო! სამწუხარო ამბის მთქველი ვარ. პირველ თიბათვეს, საღამოს 6 საათზე, თბილისში გარდაიცვალა სახელოვანი მასწავლებელი და ბავშვების აღმზრდელი იაკობი, ეს ის იაკობი იყო, რომელმაც საყვარელი წიგნი "დედა-ენა" დაგვიწერა. მოიგონეთ თქვენი სიხარული და აღტაცება, როცა ხელში პირველად აიღეთ წითელ-ყდიანი წიგნი, "დედა-ენა". იაკობს ქება არ უნდა: თქვენ გულში, ბავშვებო, დიდი ადგილი უჭირავს. იგი ნამდვილი მამა იყო, მეგობარი და მოსარჩლე მოზარდ თაობისა. მთელი საქართველო იცნობს და გაგებული აქვს იაკობის სახელი. მისი გულითადი სურვილი იყო, რომ ყველა თქვენგანი კარგი ქართველი ყოფილიყვეს და პატიოსანი ადამიანი, გაჭირვებულთა მოყვარული და დედა-ენის ერთგული.
იაკობის "დედა-ენა" იქნება თქვენი გზის მაჩვენებელი. ეს წიგნი, ძვირფასი საუნჯეა ქართველებისა, გასწავლით მოძმის სიყვარულს და ადამიანურ გრძნობას ჩაგინერგავთ..."
სამწუხაროდ, ეს სიკეთისა და სიყვარულის მატარებელი წიგნი - გოგებაშვილისეული "დედა ენა" დღემდე გამოდევნილია სკოლებიდან. მახსოვს, იაკობ გოგებაშვილის საზოგადოების თავმჯდომარემ, დეკანოზმა კონსტანტინემ (გიორგაძე) დაახლოებით ორი წლის წინ სწორედ ჩვენს ჟურნალში დაბეჭდილ ინტერვიუში გვითხრა: "თვითონ ანბანის პირველი სიტყვები - "აი ია" არის უნიკალური მიგნება, რაც ვერც ერთმა ერმა ვერ შეძლო. გოგებაშვილს კი უფალი დაეხმარა, რომ მიეგნო ამ პალინდრომისთვის - "აი ია" ხომ ორივე მხრიდან ერთნაირად იკითხება!..
"თურაშაულის პატრონი ტყეში ეძებდაო პანტასაო", - ასე გვემართება ქართველებს: ერს გოგებაშვილი გვყავს, ასეთი საგანძური გვაქვს და სადღაც, უკანა პლანზე გადავისროლეთ?! კომუნისტებმა ხომ "გამოაგდეს" ერთხელ სკოლიდან, უფრო სწორად, სრულიად "გამოდევნა" ვერ გაბედეს და "გამოშიგნეს", თუმცა სახელმძღვანელოს საანბანე ნაწილი და პრინციპები დატოვეს. დღეს კი, საქართველო რომ დამოუკიდებელი ქვეყანაა და აღარც კომუნისტები არიან, გოგებაშვილი საერთოდ "გამოაძევეს". ეს არ არის განგაშის ზარების რეკვის მიზეზი?!
გოგებაშვილს მაშინაც ებრძოდნენ და ახლაც ებრძვიან. კიდეც უთქვამს: "დედა ენის" დაცვას გაცილებით მეტი დრო მოვანდომე, ვიდრე მის დაწერასო. და მაინც დაიცვა სამართლიანად... რით განსხვავდება, იცით, ჩვენ მიერ გამოცემული გოგებაშვილის "დედა ენა" (ლაპარაკია იაკობ გოგებაშვილის საზოგადოების მიერ გამოცემულ "დედა ენაზე." - ავტ.) დღეს სკოლებში შეტანილი "დედა ენისგან"? როგორც ადამიანს აქვს სული და ხორცი, ასევეა წიგნიც. ჩვენს გამოცემულ წიგნს ორივე აქვს - სულიცა და ხორციც, იმას კი მხოლოდ ხორცი აქვს... იმედს მაინც არ ვკარგავთ - წვიმას, რაგინდ დიდხანსაც უნდა გაგრძელდეს, ყოველთვის დარი მოჰყვება, ამიტომ ჩვენც გამოდარებას ველოდებით".
ირმა ხარშილაძე
(გამოდის ხუთშაბათობით)