საქართველოს ყველაზე მასშტაბური აჯანყება საბჭოთა ხელისუფლების წინააღმდეგ, რომელიც უსასტიკესი მეთოდებით ჩაახშეს

1924 წლის აჯანყება, ერთ-ერთი მძიმე ფურცელია საქართველოს ისტორიაში. ეს იყო დამოუკიდებლობის იდეის გაბრძოლება, რომელიც ოკუპანტმა ქართველთა ხელით სასტიკად ჩაახშო. რა უძღოდა წინ აჯანყებას, ვინ იდგა სათავეში - ამ და სხვა კითხებზე პასუხი ისტორიკოს ბექა კობახიძეს ვთხოვეთ:

- 1921 წლის ოკუპაციის შემდეგ მალევე მოხდა აჯანყება სვანეთში, მერე 1922 წელს ხევსურეთში ქაქუცა ჩოლოყაშვილის მეთაურობით. ამის მერე შეიქმნა სამხედრო ცენტრი, რომელიც აერთიანებდა, სამხედრო მეთაურებს და მაშინდელ პოლიტიკურ ელიტას. ასევე შეიქმნა დამოუკიდებლობის კომიტეტი, იგივე პარიტეტული კომიტეტი, სადაც ყველა პარტიის თითო წარმომადგენელი შედიოდა, რათა ეს ყოფილიყო საერთო ეროვნული სახალხო აჯანყება და არა მხოლოდ ერთი, რომელიმე ჯგუფის ორიგანიზებული. ბუნებრივია, "ჩეკა" მოქმედებდა ძალიან ძლიერად და დაუნდობლად და 1923 წელს, სამხედრო ცენტრი გაცემულ იქნა და "ჩეკამ" გამოამჟღავნა მისი წევრები (რომლებიც დახვრიტეს დღევანდელი ვაკის პარკის ტერიტორიაზე, სადაც სამწუხაროდ მერე კომუნისტებმა ტუალეტი ააშენეს) ანუ ის ელიტა, ვისაც უნდა ეხელმძღვანელა აჯანყებისათვის, ჩავარდა. მიუხედავად ამისა, აჯანყებისთვის მზადება გაგრძელდა. საქართველოში მუდმივად მოქმედებდა შეფიცულთა რაზმი ქაქუცა ჩოლოყაშვილის მეთაურობით, ემიგრაციიდან ჩამოვიდნენ გამოჩენილი სოციალ-დემოკრატი მოღვაწეები: სახალხო გვარდიის მეთაური - ვალიკო ჯუღელი, თბილისის ქალაქის თავი ანუ მერი - ბენია ჩხიკვიშვილი, მიწათმოქმედების მინისტრი - ნოე ხომერიკი და სხვა. ამ ადამიანებისთვის სხვა მიზანი, გარდა საქართველოს გათავისუფლებისა, არ არსებობდა. ეს თანაბრად ეხებათ, როგორც სოციალ-დემოკრატებს, ისე ეროვნულ-დემოკრატებს. არსებობს საქართველოში წამოსვლამდე დაწერილი ვალიკო ჯუღელის წერილი, სადაც ის წერს - "თუ ჩვენ სამშობლოში არ დავბრუნდით და სამშობლო არ ვიხსენით, მაშინ ჩვენს ცხოვრებას რა აზრი აქვსო". იყო სხვა ნიუანსებიც და ასე ნელ-ნელა მიდიოდა მზადება 1924 წლის აჯანყებისათვის.

- ცნობილია, რომ აჯანყება მთელ საქართველოში ერთდროულად უნდა დაწყებულიყო 29 აგვისტოს, თუმცა ჭიათურაში დაიწყო ერთი დღით ადრე 28 აგვისტოს, რამაც აჯანყებულთა გეგმები არია. როგორ ფიქრობთ, 29 აგვისტოს რომ დაწყებულიყო, შედეგი შეიცვლებოდა, თუ უბრალოდ დროში გაიწელებოდა აჯანყება, თუმცა დასრულდებოდა იმავე შედეგით?

- ისტორიას არ უყვარს "თუ" კატეგორია, მაგრამ დიდი ალბათობით დროში გაიწელებოდა და საბოლოო ჯამში მაინც იმ შედეგით დასრულდებოდა, როგორც დასრულდა, ვინაიდან აჯანყებულებს არ ჰქონდათ საკმარისი არც ადამიანური, არც მატერიალური რესურსი და არც შეიარაღება, რასაც ვერ ვიტყვით იმ დროინდელ ადგილობრივ ხელისუფლებაზე, რომელსაც ზურგს უმაგრებდა რუსეთი. გაითვალისწინეთ ის გარემოებაც, რომ ამ დროს საბჭოთა კავშირი უკვე შესულია სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციაში. 1924 წელს საბჭოთა კავშირთან დიპლომატიური ურთიერთობა დაამყარა ბრიტანეთმა (ამ დროს ბრიტანეთში, ხელისუფლების სათავეში პირველი ლეიბორისტული მთავრობა იყო, რომელსაც ხელმძღვანელობდა რამზეი მაკდონალდსი, რომელიც 1920 წელს დამოუკიდებელ საქართველოში ვიზიტით იმყოფებოდა), რომელიც იმ დროს ძალიან ანგარიშგასაწევ ძალას წარმოადგენდა, არა მხოლოდ ევროპული მასშტაბით. ბუნებრივია, შინაგანად ბევრი დასავლური ქვეყანა უთანაგრძნობდა პატარა საქართველოს, თუმცა უკვე გაძლიერებულ და შინა ომებში გამარჯვებულ საბჭოთა კავშირთან საქართველოს გამო არავინ გაიფუჭებდა ურთიერთობას. ის კი არა, გაცილებით დიდი მასშტაბის მოვლენის, 1940 წლის ფინეთთან ომის დროსაც ვერ მოხდა დასავლური სამყაროს მობილიზება.

- რამდენად ჯეროვნადაა შესწავლილი ეს აჯანყება?

- მოგეხსენებათ, რომ აჯანყების ორგანიზება, მთელი ქვეყნის მასშტაბით თითქმის მთელი წლის მანძილზე ხდებოდა, თუმცა კომუნიკაციის შეზღუდული რესურსის გამო, ძალიან ძნელდებოდა ქვეყნის მთელს ტერიტორიაზე ცენტრალიზებულად ამის ორგანიზება. ფაქტობრივად, ყველა რეგიონში აჯანყების ორგანიზება ხდებოდა ცალ-ცალკე (ზუსტად ამიტომ მოხდა უზუსტობა და ჭიათურაში ერთი დღით ადრე დაიწყო აჯანყება), ამიტომ ჩემი აზრით, საჭიროა ყველა რეგიონის ცალ-ცალკე შესწავლა. მაგ. ისტორიკოსმა ლევან ჯიქიამ აწარმოა კვლევა, მხოლოდ დასავლეთ საქართველოზე. მე ვფიქრობ კარგი იქნება, თუ გვექნება კვლევა ქართლზე, მთა-თუშეთზე, ხევსურეთზე და სხვა. ყველა იმ რეგიონზე, რომელმაც მონაწილეობა მიიღო აჯანყებაში. აჯანყების შესწავლისას უფრო მეტად მემუარულ ლიტერატურას ვეყრდნობით, ისეთს როგორიცაა სოლომონ ზალდასტანიშვილის მოგონებები; ალექსანდრე სულხანიშვილის - ”მოგონებები შეფიცულთა რაზმზე” და სხვა. თუმცა ძალიან ბევრი ფაქტი დაკარგულია და აუცილებელია, რომ ამ ყველაფრის აღდგენა მოხდეს და სკოლის მოსწავლეებმაც უნდა იცოდნენ ამ აჯანყების შესახებ.

- საბჭოთა ისტორიოგრაფია, თუ ახსენებდა ამ თარიღს?

- საბჭოთა ისტორიოგრაფია ცდილობდა არ შეხებოდა ამ თარიღს, თუმცა ის ისტორიკოსები, რომელთაც ამ პერიოდის კვლევა უწევდათ, გვერდს ვერ უვლიდნენ 24 წლის აჯანყებას და ნათლავდნენ როგორც ანტიხალხურ კონტრრევოლუციას, დასავლელი იმპერიალისტების ინსპირირებულ აჯანყებას.

- რამდენად რეალური ის ფაქტი, რომ როცა შორაპანში ვაგონებში დახვრიტეს აჯანყებაში ბრალდებულნი, ქართველმა ჯარისკაცებმა უარი თქვეს დახვრეტაში მონაწილეობის მიღებაზე და მხოლოდ არაქართველებმა ესროლეს ვაგონში ჩაკეტილ ბრალდებულებს...

- ასეთი რაღაცეები მეც მსმენია. ზოგადად ასეთი გადმოცემები ხშირად გროვდება ზეპირსიტყვიერებაში, თუმცა ამ აჯანყების ძალიან ბევრი ეპიზოდი სწორედ ზეპირსიტყვიერებით მოვიდა ჩვენამდე (ცნობილი ფაქტია, როცა სერგო ორჯონიკიძეს უთხრეს, რომ შეეწყალებინა აჯანყებაში ბრალდეული ვაჟა ფშაველას ვაჟი, რაზეც სერგომ უპასუხა, რომ არათუ ვაჟას ვაჟს, არამედ თავად ვაჟაც რომ იყოს, მასაც დახვრეტდა). ამ ამბების ნაწილი მოგონილია, ზოგი ნაწილობრივ მართალია და ზოგიც სრულ სიმართლეს წარმოადგენს. თქვენს მიერ ნახსენები ფაქტი რამდენად მართალია, ვერ გეტყვით, თუმცა ეს არ ცვლის იმ რეალობას, რომ ეს გმირული აჯანყება ჩახშობილი იყო ყველაზე მკაცრი და დაუნდობელი მეთოდებით. სხვათა შორის, ასეთი ფაქტიც არის ცნობილი, რომ რუსეთიდან მოვიდა დეპეშა, სადაც ეწერა, რომ შეეჩერებინათ დახვრეტები, თუმცა სერგო ორჯონიკიძემ თანამებრძოლებს განუცხადა, რომ ჯერ არ მიექციათ ყურადღება დეპეშისთვის და როცა სრულად ამოძირკვავდნენ აჯანყებულებს და მათთან დაკავშირებულ პირებს, მხოლოდ მაშინ გაეთვალისწინებინათ დეპეშის შინაარსი. ამაზეც ვერ დავდებთ თავს, რომ უდაო ფაქტია, თუმცა რეალობასთან ახლოსაა, რადგან სერგოს ჰქონდა ასეთი პოზიცია, ვინაიდან ის მოსკოვში კარიერას იკეთებდა კავკასიით, 1937 წლამდე, ფაქტობრივად, ის განაგებდა კავკასიას და ბუნებრივია, მოსკოვის თვალში ის თავის გამოჩენას ცდილობდა და რადიკალურ ზომებს არ ერიდებოდა.

- რა შეცვალა იმ დროინდელი ქართველების ცნობიერებაში 1924 წლის აჯანყებამ?

- ცნობიერებაში არა მარტო მაშინ მოახდინა გავლენა, არამედ დღესაც დიდ როლს ასრულებს. ბუნებრივია, ის ხალხი, ვის თვალებშიც ჰეროიკულ ეპიზოდებად შემორჩა 1924 წლის აჯანყება, თუ იმავე წელს არ დახვრიტეს ან ემიგრაციაში არ წავიდნენ, 37 წლის რეპრესიებს თითქმის ვერავინ გადაურჩა. მაგრამ ის ფაქტი, რომ ქვეყანა იყო შეურიგებელი ოკუპანტისადმი, ეს ასულდგმულებდა იმ ეროვნულ ნარატივს, რაც 70-იანი წლების ბოლოს და 80-იანი წლების დასაწყისში ეროვნული მოძრაობის დაწყების საწყის მუხტად იქცა და დღემდე, ამ ფაქტის გახსენება იდეოლოგიურ საფუძველს გვაძლევს, ვებრძოლოთ ოკუპანტს და მე ვფიქრობ, ეს არის უდიდესი შედეგი ამ აჯანყებისა.

ლადო გოგოლაძე

AMBEBI.GE