"თუ გული გულობს, ქადა ორი ხელით იჭმება", "არა შეჯდა მწყერი ხესა..." - რა დაფარული სიბრძნეა ქართულ ანდაზებში
ანდაზას მეტყველებაში ხშირად სიტუაციურად იყენებენ, გარკვეულწილად, ყოველთვის რაღაცას გვასწავლის. რელურად კი სხარტი გამონათქვამია, რომლის არაერთ მაგალითს იცნობს ქართული ფოლკლორი. რა კონტექსტით შეთხზა და დღემდე შემოგვინახა ცნობილი ანდაზები ზეპირსიტყვიერებამ? ამ თემაზე სასაუბროდ მივმართეთ, ივანე ჯავახიშვილის სახელობის უნივერსიტეტის ფოლკლორისტიკის კათედრის გამგესა და ჰუმანიტარული ფაკულტეტის პროფესორს, ქეთევან სიხარულიძეს.
მისი თქმით, ანდაზა ფოლკლორში როგორც ჟანრი ჩამოყალიბდა და მცირე ფორმის ნამუშევრებს მიეკუთვნება. მოცულობით მცირეა, ისევე როგორც გამოცანა, სიტყვის მასალა (სხარტი გაონათქვამი)... ანდაზას სიბრძნის პოეზიასაც უწოდებენ, რადგანაც ერთ ფრაზაშია მოქცეული თაობების დიდი გამოცდილება. ანდაზას ხშირად მეტყველებაში იყენებდნენ, ამიტომ ყოველდღიურობის თანმდევი იყო და მუდამ გარკვეულ კონკრეტულ სიტუაციასთან გახლდათ დაკავშირებული. ის შეიძლება კონკრეტულ აზრს გამოხატავდა, მაგრამ ასევე აუცილებლად მისადაგებული იყო სიტუაციასთან, წინააღმდეგ შემთხვევაში, ამოვარდნილი იქნებოდა მოცემულობიდან და თავის როლს ვერ შეასრულებდა.
ანდაზა შეიძლება ყოფილიყო დაცინვაც, ან რაღაცის შეჯამება... მოკლედ, თავის ფუნქცია რომ შეესრულებინა, უნდა მორგებოდა სიტუაციას, რომელშიც ესა თუ ის კონკრეტული ანდაზა ითქმებოდა. ხშირად გარითმულია, თუმცა შეიძლება პოეტური ნიმუში არ იყოს, მაგრამ შინაგანად რიტმი აქვს და პოეზიის ნაწილად ამიტომ ითვლება, რის გამოც ეწოდება სიბრძნის პოეზია.
- ანდაზას, როგორც ზღაპარს, განვითარება შეწყვეტილი აქვს, დღეს აღარ იქმნება?
- დიახ, ასეა, - თანამედროვეობაში უპირატესად უკვე შექმნილი გამოიყენება. განვითარება აღარ აქვს. ახლა ჩვენი ამოცანაა, შევინარჩუნოთ ის, რაც უკვე შექმნილა. გავუფრთხილდეთ არსებულ სიმდიდრეს. ანდაზას ის თვისება აქვს, რომ ეპოქისა და თაობების მიუხედავად, ადამიანის ცხოვრებას მიესადაგება.
- ახლა კონკრეტული ანდაზები გავიხილოთ: "ტყუილს მოკლე ფეხები აქვს". როგორ გგონიათ, ეს რისთვის შეითხზა? ისევე უნდა გავიგოთ, როგორც გვესმის?
- ცხადია, გადატანითი მნიშვნელობით უნდა გავიგოთ, სახარებაც ამბობს, რომ "არ არსებობს არაფერი დაფარული, რომელიც არ გაიხსნება", - ტყუილიც აუცილებლად გამჟღავნდება. ამ ანდაზაში ისეთი აზრი დევს, რომ ტყუილს ადამიანი დიდხანს ვერ შეინახავს. ჯერ ერთი, ქრისტიანულად ერთ-ერთი მძიმე ცოდვაა... რაც შეეხება ''მოკლე ფეხებს'', - გრძელფეხება ადამიანი ცხადია, დიდ ნაბიჯებს დაგამს და სწარაფად დადის. შესაბამისად, მოკლე ფეხება სწრაფად ვერ ივლის და ტყუილიც ამიტომ არის ''მოკლე ფეხებად'' წარმოდგენილი, არ შეუძლია სწრაფად სიარული, სიმართლე მას აუცილეაბლად დაეწევა და დაამარცხებს!..
- "რაც მოგივა დავითაო, ყველა შენი თავითაო". ეს დავითა რომ ვერასდროს გავიგეთ ვინ არის?
- არა მარტო ქართულ ანდაზებში, ზოგადად, სხვა ხალხთა კულტურაში, რომელიმე კონკრეტული სახელი არის ნახსენები, მაგრამ ის არავის უკავშირდება. უმეტესად რითმისთვის არის გამოყენებული და ზოგადად, ადამიანს ნიშნავს. დიახ, "დავითა" რითმის გამოა აღებული, რომ "თავითას" გაერითმოს, რადგანაც ზოგადად, ადამიანისთვის ზიანის მიმყენებელი მაინც მისი საკუთარი განწყობა და საქციელია, ვინაიდან მას დიდი პასუხისმგებლობა აკისრია, შესაბამისად, გაუფრთხილებლობით და დაუდევრობით, ხშირად უსიამოვნებას აწყდება.
- "უძაღლო ქვეყანაში კატებს აყეფებდნენო," ამის მსაგავსია ასევე - "ბედაურები გადაშენდნენ და ვირებს აყროყინებდნენო". რას იტყვით ამაზე?
- თავისი შინაარსითა და ფუნქციით, ეს ორი ანდაზა აბსოლუტურად მსგავსია. აქ განზოგადებულია სიტუაცია, როდესაც წამყვანი ძალა და ფუნქციები არეულია. ვინც სიტუაცია უნდა მართოს, ის ძალა არ არსებობს. აქ ჩვენს თანამედროვეობაში პროფესიონალიზმზეც შეიძლება აქცენტი გადავიტანოთ. ამიტომ, როცა საქმის სპეციალისტები არ არიან, პასუხისმგებლობას სხვები იტვირთებენ ხოლმე ისე, რომ არ აქვთ შესაბამისი მონაცემები. აქ ეს სიტუაციაა ნაგულისმევი.
- "ბავშვის პირით სიმართლე /ჭეშმარიტება ღაღადებსო". მართლა ასეა?
- ბავშვი ყელაზე უცოდველი არსებაა. ბავშვობაც ერთადერთი პერიოდია ადამიანის ცხოვრებაში, რომელიც უმანკოებასა და სისუფთავესთან არის დაკავშირებული. ბავშვს იმ ტყუილის თქმა არ შეუძლია, რომელსაც "მოკლე ფეხები" აქვს. როგორც წესი, თავისი გაგებით, იმ სიმართლეს ამბობს, როგორც ესმის და როგორც ხედავს. ამიტომაც არის ბავშვზე აქცენტი გაკეთებული, როგორც უმანკო და სუფთა არსებაზე.
- "ბაბუის ნაჭამმა ტყემალმა შვილიშვილს მოსჭრა კბილიო"...
- ქრისტიანულად ცოდვა 7 თაობაზე გადადის და აქ აქცენტი სწორედ წინაპრების მიერ დაშვებულ შეცდომაზეა. გნებავთ, შვილიშვილის აღზრდაში დაშვებულ შეცდომაზეც, ანუ ის, რაც წინა თაობის მიერ არის ჩადენილი, თავის შედეგს მომავალში გამოიღებს. შესაბამისად, ამაზე პასუხისმგებლობის აღება უკვე მომავალ თაობას, შვილიშვილებს უწევთ.
- "გამშველებს მეტი მოხვდებაო"... ვითომ გამშველებელს რატომ ხვდება მეტი?
- რამდენადაც ის ორ მაჩხუბარს შორის დგას, შუაშია, შესაძლოა, აფექტურ მდგომარეობაში მყოფი ადამიანებისგან, მოწინააღმდეგეებისგან, რომლებიც ხელს აქეთ-იქით იქნევენ, მუშტი სწორედ მას მოხვდეს, როგორც ბარიერს, რომელიც მათ შორის არის აღმართული. ამიტომ, ვინც გაშველებას იწყებს, ალბთ ამისთვის მზად უნდა იყოს. თუ ეს იცის და თავს არიდებს, მაშინ კარგი გამშველებელი ვერ ყოფილა. აქ ფაქტობრივად, თავგანწირვაზეც არის აქცენტი გადატანილი და თან, გარკვეული გაფრთხილებაც არის, მაგრამ გამშველებლების გარეშე შეიძლება ადამიანებმა ერთმანეთი დახოცონ.
- "ახალი ცოცხი კარგად გვისო"...
- ეს ანდაზა ოჯახში ახალშემოსულ პატარძალზეა ნათქვამი. მაინც იმ სიტუაციიდან, საყოფიერო ხასიათიდან მომდინარეობს. პატარძალი ყველაფერს აკეთებდა იმისთვის, რომ ოჯახისთვის თავი მოეწონებინა, შინ თავგამეტებით მუშაობდა. როდესაც უკვე ჩვეულებრივი ხდება ყველაფერი და შრომა რუტინაში გადადის, ენთუზიაიზმი კვდება. თან, ახალ ცოცხს ხშირი ბოლოები აქვს, რომელიც დაგვაში თანდათან ილევა. ასევეა ადამინიც, - შრომაში დროთა განმავლობაში იღლება. ამიტომ მისი მონდომება კლებულობს და ისეთი აღარ არის, როგორიც თავიდან იყო.
- "არ გათეთრდება ყორანი, რაც უნდა ხეხო ქვიშითა"...
- აქ თვისობრივ მხარეზეა საუბარი. ადამინას აქვს საკუთარი თვისებები, რომელიც როგორც უნდა ეცადოს, მას ვერ მოიშლის. ამასვე გვეუბნება, აკაკი წერეთელიც "გამზრდელში" "მაგრამ მარტო წვრთნა რას უზამს, თუ ბუნებამც არ უშველა?!" დიახ, ამ ანდაზაში ეს აზრია გატარებული. როგორც უნდა ვეცადოთ აღზრდას, გამოკეთებას, თვისებების გაუმჯობესებას, თუ მას არ აქვს მონდომება, არაფერი გამოვა. ამის სიმბოლოა ყორანიც, რომელიც თავის ბუნებით შავია და როგორც უნდა ვეცადოთ, მასში სითეთრეს ვერ შევიტანთ, ანუ შინაგან სამყაროში მკვეთრ ცვლილებებს შევძლებთ ვერც აღზრდით, ვერც სხვა მეთოდით, ვიმეორებ, თუ თვითონ არ აქვს ადამიანს ამის სურვილი. ანდაზა ძირეული თვისებების შუცვლეობაზეა.
- მგონი, ამასვე ეხმიანება "არა შეჯდა მწყერი ხესა, არა იყო გვარი მისიო"...
- ეს იმაზეა, როცა ადამიანი ისეთი რაღაცის გაკეთებას მოინდომებს, რისი შესაძლბლობაც არ აქვს, ან საერთოდ არ ესმის იმ საქმეში არაფერი. მისი მცდელობით არაფერი გამოვა. ეს ის შემთხვევაა, როცა ფიქრობენ, რომ ყველაფრი შეუძლიათ და აქ განსაუთრებული ოსტატობა არ სჭირდებათ...
- "თუ გული გულობს, ქადა ორი ხელით იჭმებაო". ადრე ვახუშტი კოტეტიშვილმა მითხრა, რომ აქ საუბარი ქადის გულზეა და არა ადამიანის გულზე. თქვენ რას ფიქრობთ?
- თუ ქადის გული ვარგა, ე.ი. კარგი გაკეთებულია, გემრიელია, ორი ხელით იჭმება, დიახ, ადამიანი უფრო მონდომებით მიირთმევს. თავდაპირველად შეიძლება ასეთი აზრის მქონე ანდაზა იყო, მაგრამ მერე გაფართოვდა მისი მნიშვნელობა და ზოგადად, საქმის კეთების სურვილსა და მონდომებაზე გაკეთდა აქცენტი. გადატანითი დატვირთვა შეიძინა. როდესაც რაღაცის გაკეთება გულით გინდა, ორივე ხელს აშველებ, რომ უფრო კარგი გამოვიდეს, ასევე სწრაფად და ხარისხიანად გამოვიდეს. ანუ აქ ყურადღება მონდომებაზეა გადატანილი.
- ანდაზა სიტუაციურად რომ გვახსენდება, ანუ "სანამ ურემი არ გადაბრუნდება," რომ არ გვახსოვს, არ ჯობია, მანმადე გავითვალისწინოთ ანდაზის შეგონება. რატომ არ ვაქცევთ ამ ყველაფერს ყურადღებას?
- საერთოდ, პრობლემებია ჩვენს მეტყველებაში, ცოდნაში. ახალგაზრდებში ლექსიკა დალეული და გაღარიბებულია იმ "ახალი ცოცხისგან" განსხვავებით. მეტყველებაში ბევრი უცხო სიტყვა, ბარბარიზმია თავმოყრილი, არადა, მათი ანალოგი ქრთულში მარლაც არსებობს. უმდიდრესი ენა გვაქვს, მაგრამ ეს ყველაფერი ათვისებული არ აქვს ახალ თაობას და არც ეს ანდაზები იცის. როგორც უკვე აღვნიშნე, ანდაზა სწორედ წარსულში გამოიყენებოდა. ისინი ხომ ხალხის წიაღიდან არის წამოსული და მათ ცხოვრებისეულ სიბრძნეს, გამოცდილებას ეყრდნობა. ყველაფერი კარგად იცოდნენ და სიტუაციას მიუსადაგებდნენ ხოლმე. დღეს ეს ცოდნაც არ არის. როგორც ვთქვი, მეტყველების სტილი გაღარიბდა, შეიცვალა, თორემ ანდაზების გამოყენებით აზრიც მრავალფეროვანია და სამეტყველო ქმედებაც უფრო ხატოვანი...
ლალი ფაცია
AMBEBI.GE