თურქეთ-ირანის დიპლომატიური სკანდალი: რატომ ეწყინა ირანს რეჯეფ ერდოღანის გალექსილი განცხადება

რეჯეფ ერდოღანის გამოსვლამ ბაქოში გამართულ სამხედრო აღლუმზე თურქეთ-ირანის დიპლომატიური სკანდალი გამოიწვია - ანკარასა და თეირანში დაიწყო ელჩების გაძახ-გამოძახება სამინისტროებში და "განმარტებების მიცემა".

ირანში მიიჩნიეს, რომ თურქეთის პრეზიდენტმა საკუთარ თავს ბევრი ისტორიული მოვლენის ინტერპრეტაციისა და საკუთარი სუბიექტური ხედვის საჯაროდ გამომზეურები უფლება მისცა. ჯერ იყო და ნოსტალგიით გაიხსენა ოსმალეთის იმპერიის ტრიუმვირატის წევრები - ჯემალ, თალაათ და ენვერ ფაშები, შემდეგ კი აზერბაიჯანელი სახალხო პოეტის ბახთიარ ვაგაფზადეს მიერ დაწერილი ლექსი "არაზის" ციტირება მოახდინა, რომელშიც მდინარე არაზის სამხრეთით მდებარე ირანის ტერიტორია აზერბაიჯანის ტერიტორიად არის ნაგულისხმევი, მოკლედ, ირანში მიიჩნიეს, - ერდოღანი თვლის, არაქსის მარჯვენა მხარის (ირანის) ტერიტორიებიც თურქულია (აზერბაიჯანისაა) და ისინი ძალადობით არის გაყოფილიო. საბოლოოდ, რეჯეფ ერდოღანის განცხადებამ თეირანი ძალიან გაანაწყენა: პარასკევს ირანის საგარეო საქმეთა სამინისტროში თურქეთის ელჩი გამოიძახეს. თავის მხრივ, თურქეთის საგარეო საქმეთა სამინისტროშიც გამოიძახეს ირანის ელჩი... მოკლედ, წავიდა დიპლომატიური "ლანძღვა-გინება" ...

ირანის ჩრდილოეთ ნაწილში, რომელსაც აზერბაიჯანისაგან მდინარე არაქსი ჰყოფს, აზერბაიჯანული მოსახლეობა აღშფოთდა, გაიმართა მიტინგები თავრიზში თურქეთის გენსაკონსულოს წინ, ასევე სხვა ქალაქებში. აქციის მონაწილეების განცხადებით, "მან, ვისაც თვალი უჭირავს არაქსის მარჯვენა ნაპირის მიწებზე, უმჯობესია ისტორია კარგად ისწავლოს. მან ისიც უნდა გაიხსენოს, რომ აზერბაიჯანელები ისლამურ ირანს ყოველთვის იცავდნენ".

მომიტინგეებს ხელში ეკავათ პლაკატები თურქეთისა და ისრაელის დამგმობი წარწერებით.

თურქულ გაზეთ "ჰაბერ თურქში" («Haber Türk») გამოქვეყნდა სტატია სათაურით "რატომ შეაშინა ირანი რეჯეფ ერდოღანის სიტყვებმა?“, რომელშიც განხილულია თურქეთ-ირანს შორის ბოლო დღეებში მომხდარი დიპლომატიური სკანდალის მიზეზები (ავტორი - ქიურშად ზორლუ).

გთავაზობთ ფრაგმენტს სტატიიდან:

• რით შეიძლება აიხსნას ირანის მკვეთრი რეაქცია?

რა თქმა უნდა, საქმე მხოლოდ ლექსში არ არის. და, ცხადია, თურქეთს ირანის ტერიტორიები არ აინტერესებს. საკითხი იმაშია, თუ სად წარმოითქვა ეს სიტყვები, რა მიზეზით და რა მიზნით. გასათვალისწინებელია ერთი მომენტიც - მომზადების აუცილებლობა იმისთვის, თუ როგორ განვითარდება სიტუაცია რეგიონში. იგულისხმება ყარაბაღში განვითრებულ პროცესები.

ირანი თავისი ეროვნული ინტერესების გათვალისწინებით, სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვნად თვლიდა იმ გარემოებას, რომ სომხეთი მასზე ყოფილიყო დამოკიდებული, რომ სომხეთი ბარიერად დარჩენილიყო ანკარა-ნახიჩევანი-ბაქოს ხაზზე, რათა აზერბაიჯანი ირანში მცხოვრებ თურქებზე (აზერბაიჯანელებზე) ფოკუსირებული არ ყოფილიყო. ასეთი სიტუაცია იმავდროულად აუცილებელ წინამძღვრად ითვლებოდა იმისთვის, რომ ხელი შეშლოდა აშშ-ისა და ისრაელის სავარაუდო მოქმედებას ირანში.

მაგრამ ახლა, როცა თურქეთი ნახიჩევანის დერეფნით სარგებლობის გეგმებზე მუშაობს (მაგალითად, ბუნებრივი გაზის ტრანსპორტირების მიზნით), და რაც მთავარია, ის საკითხი, თუ როგორ გავლენას მოახდენს ყარაბაღში გამარჯვება რეგიონში, ირანისათვის უპირველეს მნიშვნელობას იძენს. თუ ამას დავამატებთ მხარეთა უთანხმოებას ერაყისა და სირიის საკითხებში, სიტუაცია სტრატეგიულ კატეგორიაში გადადის.

სხვათა შორის, არსებობს ერთი ცნობილი ფაქტი: ირანის მოსახლეობის თითქმის ნახევარს თურქები შეადგენენ. მიუხედავად იმისა, რომ მოსახლეობის აღწერის შედეგები ჯერ კიდევ არაა სრულად გამოქვეყნებული, 2014 წელს ირანის საგარეო საქმეთა მინისტრი ალი აქბარ სალეჰი აცხადებდა, რომ ქვეყნის მოსახლეობის 40%-ს თურქები შეადგენენო. ირანის ბევრ ქალაქში, შეიძლება ითქვას, მხოლოდ თურქულ ენაზე ლაპარაკობენ. ქალაქ თავრიზში, სტამბოლის შემდეგ, პროცენტულად, მსოფლიოში ყველაზე მეტი თურქი ცხოვრობს, სხვა მცხოვრებლების ეროვნების ფონზე.

მთიან ყარაბაღში თურქების გამარჯვებამ სამხრეთ აზერბაიჯანის თურქებსაც სერიოზული იმედი ჩაუნერგა. ისინი, მასმედიისა და სოციალური ქსელების მეშვეობით, ყურადღებით ადევნებენ თვალს იმ მოვლენებს, რომლებიც თურქეთსა და აზერბაიჯანში ხდება. ირანის ქალაქი ურმია, სადაც მოსახლეობის აბსოლუტური უმრავლესობა თურქი ეროვნებისაა, ეკონომიკურ კრიზისში იმყოფება, მაგრამ ქვეყნის ცენტრალური ხელისუფლება ამ პრობლემას ყურადღებას არ აქცევს. იმიტომ, რომ თეირანს ურმიელი თურქების მიგრაცია სურს ქვეყნის შიგნით სხვადასხვა რაიონში, რათა მათ ერთად არ იცხოვრონ. თურქეთისათვის ირანის ასეთი პოლიტიკა მიუღებელია.

და თუ ყურადღებით შევხედავთ ისტორიულ პროცესებს იმ კუთხით, თუ როგორ მოხვდა სამხრეთ აზერბაიჯანი ირანის შემადგენლობაში, მაშინ უნდა გავიხსენოთ ორი ძირითადი ხელშეკრულება - 1813 წელს დადებული გიულისტანის ზავი, რუსეთსა და ირანს შორის ხელმოწერილი, რომელმაც აზერბაიჯანი არაოფიციალურად ორად გაჰყო: ბაქო, ყარაბაღი, განჯა, გუბა, შეკი და შირვანი რუსეთმა წაიღო. ირანი დანაკარგებს არ შეურიგდა და 1826 წელს რუსეთთან ხელახალი ომი დაიწყო, თუმცა ისევ დამარცხდა. 1829 წელს ხელი მოეწერა თურქმანჩაის ხელშეკრულებას, რომლის მიხედვით აზერბაიჯანი უკვე ოფიციალურად გაიყო ჩრდილოეთად და სამხრეთად. ირანი საშიშად თვლის კონცეფციას ორი აზერბაიჯანის არსებობის თაობაზე. სხვათა შორის, 1918 წელსაც თეირანი ფრთხილად უყურებდა მის საზღვრებთან ახალი დამოუკიდებელი თურქული სახელმწიფოს არსებობას - ირანმა აზერბაიჯანის დემოკრატიული რესპუბლიკა შექმნიდან მხოლოდ ორი წლის შემდეგ აღიარა.

დღეს ირანმა აუცილებლად უნდა გაუწიოს ანგარიში რეალობას: ამჟამად სამხრეთ კავკასიას ისე როგორც არასდროს, მშვიდობა ესაჭიროება, სიმშვიდე და სტაბილურობა. თურქული სამყაროს შეუძლია ირანისთვის, როგორც კასპიის ზღვის ქვეყნისთვის სასიკეთო როლი შეასრულოს. უფრო მეტი - თვით ირანსაც აქვს შესაძლებლობა რეგიონში ისრაელისა და აშშ-ის საპირწონე შექმნას, თავისი ენერგეტიკული, სატრანსპორტო და ლოჯისტიკური ქსელებისათვის. და თუ ირანი ისე სენსიტიურად უდგება თავის ტერიტორიული მთლიანობის საკითხს, რომ ის ამ მხრივ ლექსსაც კი ყურადღებას აქცევს, მაშინ თეირანის ინტერესებში უნდა იყოს არა მტრობა თურქეთთან და აზერბაიჯანთან, არამედ თანამშრომლობის გაფართოება". წყარო

საბოლოოდ საქმეში უშუალოდ ირანისა და თურქეთის საგარეო საქმეთა მინისტრები ჩაერიენ და სიტუაციის განმუხტვა სცადეს. მევლიუთ ჩავუშოღლუ ირანელ კოლეგას მოჰამედ ზარიფს ტელეფონით ესაუბრა...

მოამზადა სიმონ კილაძემ