"ოპერაცია პუშკინი" და 9 დაკავებული ქართველი - რა არის ცნობილი ცირეკიძეების "წიგნების ჯადოქარ ოჯახსა" და ევროპის მასშტაბით ჩადენილ უდიდეს დანაშაულზე
ევროპის მასშტაბით წიგნების მასშტაბური ქურდობა, რომელიც მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ უდიდეს დანაშაულად ითვლება, თითქმის ორ წელიწადს გაგრძელდა. 2022 წლის გაზაფხულიდან 2023 წლის შემოდგომამდე, ბალტიის ქვეყნებიდან შვეიცარიამდე და საფრანგეთამდე, ათეულობით ბიბლიოთეკიდან რუსი კლასიკოსების იშვიათი, სიცოცხლეში გამოცემული წიგნები გაუჩინარდა. გამომძიებლების თქმით, დამნაშავეები ბიბლიოთეკებში ყალბი პასპორტებით შედიოდნენ, უკვეთავდნენ ძვირფას გამოცემებს და ორიგინალებს ოსტატურად შესრულებული ყალბი ასლებით ანაცვლებდნენ. მოპარული წიგნები კი, სავარაუდოდ, მოსკოვის აუქციონებზე იყიდებოდა.
გამოძიებას, რომელსაც ევროპოლი ხელმძღვანელობდა, "ოპერაცია პუშკინი" ეწოდა. დააკავეს ცხრა ეჭვმიტანილი და ყველა მათგანი საქართველოს მოქალაქე აღმოჩნდა. 2023 წლის მაისიდან სხვადასხვა ქვეყნის სასამართლოებმა მათ განაჩენები გამოუტანეს.
"წიგნების ჯადოქარი" – ბექა ცირეკიძე და მისი ოჯახი
პირველი, ვინც ამ საქმეში გაასამართლეს, ბექა ცირეკიძე იყო. მას ბრალი სამ დანაშაულში დასდეს ლატვიასა და ესტონეთში. მისი ოჯახის წევრები – ზრდასრული ვაჟი, მათე, და ქალიშვილი, ქრისტინე – ასევე წიგნების ქურდობის ბრალდებით დააკავეს. მათი საქმეები ვარშავის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის ძარცვას ეხებოდა. ცირეკიძე თავის ქალიშვილის საქმეს შეთითხნილად მიიჩნევს, ხოლო ვაჟის შემთხვევაში კი ამბობს, რომ „არასწორი მუხლით“ გაასამართლეს.
ამჟამად 48 წლის ბექა ცირეკიძე სასჯელს ესტონეთის ციხეში იხდის, საიდანაც ჟურნალისტებთან სატელეფონო საუბრის საშუალება აქვს. ცირეკიძე იხსენებს ბავშვობას აფხაზეთში, სწავლას ქუთაისში და ამბობს, რომ წიგნები ყოველთვის უყვარდა. "კონიაკი, ლამაზი ქალი და კარგი წიგნი“, – მისი თქმით, ეს არის რაც აბედნიერებს. მისი თქმით, ახალგაზრდობაში, შიმშილის გამო, პურის ტალონი გადახატა, რადგან „მშიერ ბავშვს პრინციპები არ აქვს“. თბილისში ის სკოლის დირექტორის მოადგილედ მუშაობდა და საქართველოს მწერალთა კავშირის წევრია.
ანტიკვარული წიგნებით – მათი შესყიდვით, რესტავრაციითა და გადაყიდვით – 2008 წლიდან დაინტერესდა, რათა ოჯახი ერჩინა. რესტავრატორის განათლებაზე დასმულ შეკითხვაზე პასუხობს, რომ ყველაფერი პრაქტიკაში ისწავლა. "მე წიგნების ჯადოქარი ვარ", – ამბობს ის.
ცირეკიძე ამბობს, რომ ძირითადად რუსულენოვან წიგნებთან მუშაობდა, მისი კლიენტები კი რუსეთიდან იყვნენ.
2016 წელს მას საქართველოში უკვე ჰქონდა პირობითი სასჯელი თბილისის გრიშაშვილის ისტორიის მუზეუმიდან იშვიათი წიგნების მოპარვისთვის. მან წიგნები სწრაფად გაყიდა, შემდეგ პოლიციას ჩაბარდა, დანაშაული აღიარა და სასჯელის მოხდის შემდეგ მოეხსნა ნასამართლობა.
განსხვავებული ვერსიები და ბრალდებულის დაცვის ტაქტიკა
ტარტუს უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკაში 2022 წლის აპრილში ბექა ცირეკიძე ერთ-ერთ თანამზრახველთან ერთად ათი დღის განმავლობაში დადიოდა. მოგვიანებით გაირკვა, რომ ისინი ყალბი დოკუმენტებით იყვნენ რეგისტრირებული. 22 აპრილს, ბოლო დღეს, ისინი ბიბლიოთეკის დირექტორს, კრისტა არუსაც შეხვდნენ. როგორც არუ იხსენებს, უფროსი მამაკაცი მეტს საუბრობდა, ხოლო უმცროსი, რომელიც დაახლოებით 30 წლის იყო, ჩუმად იყო.
სულ რაღაც ორ დღეში, 25 აპრილს, ბექა ცირეკიძე უკვე მარტო გამოჩნდა ტალინის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკაში. იქ მან ათი წიგნი მოიპარა, მათ შორის პუშკინის ლექსების პირველი გამოცემები. ცირეკიძე 2022 წლის ნოემბერში, ლატვიის დედაქალაქ რიგაში, სასტუმროში დააკავეს, როდესაც აბაზანიდან გამოდიოდა. BBC-სთან ინტერვიუში იუმორით იხსენებს, რომ ამ დროს „მიქელანჯელოს დავითს“ ჰგავდა.
ლატვიაში მას ქურდობაში ხელშეწყობის მუხლი წაუყენეს. სასამართლოს განაჩენში ნათქვამია, რომ "ის ათვალიერებდა, იღებდა ფოტოებს და დეტალურად იკვლევდა მისთვის გაცემულ წიგნებს, რადგან იცოდა, რომ სხვა პირი ჩაიდენდა დანაშაულს...“
თავად ცირეკიძე ამ ყველაფერს სხვაგვარად ხსნის. მისი ვერსიით, ქურდობაში ბრალდებულ მამაკაცს ის ფაქტობრივად არც კი იცნობდა. ისინი რიგის ცენტრალურ ბაზარზე შეხვდნენ, სადაც ცირეკიძე ქართულად საუბრობდა ტელეფონზე. უცნობი მამაკაცი მიუახლოვდა და მასთან ქართულად დაიწყო საუბარი. მან შესთავაზა ცირეკიძეს, რომ ფულის დაზოგვის მიზნით, ერთ ოთახში ეცხოვრათ, რასაც ცირეკიძე დათანხმდა. ერთად ცხოვრებისას მათ წიგნებზეც ისაუბრეს.
ტარტუს სასამართლოზე მან დანაშაული ნაწილობრივ აღიარა, შემდეგ კი ცირეკიძე ტალინის ბიბლიოთეკიდან წიგნების მოპარვისთვის გაასამართლეს. ეს ერთადერთი დანაშაულია, რომელსაც სრულად აღიარებს.
ტარტუში მიყენებული ზარალი 158 ათასი ევროთი შეფასდა, ლატვიაში – 16 ათასით, ხოლო ტალინში – 53 ათასით.
ვარშავის ბიბლიოთეკა და "ოქროს საბადო“
2023 წლის ოქტომბერში, ვარშავის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის სათვალთვალო კამერების ჩანაწერებზე ახალგაზრდა წყვილი ჩანს – ბექა ცირეკიძის ვაჟი, მათე ცირეკიძე, და მისი მეუღლე, ანა გოგოლაძე. მოგვიანებით ისინი დააკავეს ბიბლიოთეკიდან 80 ათასი ევროს ღირებულების წიგნების მოპარვის ბრალდებით.
ვარშავის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკა მასშტაბური ქურდობისგან ყველაზე მეტად დაზარალდა. იქიდან სულ 73 ეგზემპლარი მოიპარეს, რომელთა ღირებულება 500 ათას ევროს აღემატებოდა. ვარშავის უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის ქურდობის დასასრულს, 2023 წლის ოქტომბერში, მათე ცირეკიძე და ანა გოგოლაძე ყალბი საბუთებით დარეგისტრირდნენ. საქართველოს პროკურატურის მტკიცებით, წყვილმა ზუსტად იცოდა, რა წიგნებზე „ნადირობდა“.
მათე ცირეკიძის ადვოკატის, ზვიად სალიას თქმით, ახალგაზრდებს ხუთი იშვიათი გამოცემის მოპარვაში დასდეს ბრალი, რასაც ცირეკიძე უარყოფდა. ბექა ცირეკიძე ამბობს, რომ იმ დროისთვის, როდესაც წიგნები მის შვილთან მოხვდა, ისინი უკვე ვიღაც მესამე პირს მოპარული ჰქონდა და ისინი ყალბი ასლებით იყო ჩანაცვლებული. სწორედ ეს ყალბი ასლები გამოიტანა მათემ.
ბექა ცირეკიძის ქალიშვილი, ქრისტინე, საქართველოში დააკავეს ბრალდებით, რომ მან მათესა და ანას ავიაბილეთები შეუძინა. ცირეკიძე ამტკიცებს, რომ მის ქალიშვილს საქმე შეუთხზეს, რადგან მან უარი თქვა გამომძიებლებისთვის დახმარებაზე. ქრისტინეს ადვოკატი, ტარიელ კაკაბაძე, ასევე აცხადებს, რომ გოგონა უდანაშაულოა.
მათეს მეუღლემ, ანა გოგოლაძემ, დანაშაული აღიარა და პირობითი სასჯელი მიიღო. თუმცა, ქართული ტელეარხი „ტვ პირველი“ აქვეყნებს სატელეფონო საუბრის ჩანაწერს, სადაც გოგონა აღიარებს, რომ ეს საგამოძიებო ზეწოლის შედეგად გააკეთა თავისუფლების სანაცვლოდ.
2024 წლის იანვარში მათე და ქრისტინე ცირეკიძეებს საქართველოში ხუთ-ხუთი წლით თავისუფლების აღკვეთა მიესაჯათ. ისინი ამჟამად სააპელაციო სასამართლოს გადაწყვეტილებას ელოდებიან.
მოსკოვის კვალი
ბექა ცირეკიძე ესტონეთის ციხიდან განმარტავს, თუ რატომ იპარავენ წიგნებს: "ნახევარი კილოგრამი ოქრო, რომელიც 50 ათასი ევრო ღირს, ოცდაორი შეიარაღებული ადამიანის მიერ არის დაცული. ორი წიგნი, რომელიც 50 ათასი ევრო ღირს, სადღაც ევროპაში, ბიბლიოთეკაში დევს და მას ერთი პატარა მოხუცი ქალი იცავს. ძალიან ხშირად არც კი არის ვიდეოთვალთვალი. რა თქმა უნდა, ხალხი ფიქრობს, რომ ორი წიგნის მოპარვა უფრო ადვილია".
მისი თქმით, "საბოლოო წერტილი მოსკოვის აუქციონებია, ასე ვვარაუდობ. ძალიან დიდი ალბათობით. ეს ხომ რუსული წიგნებია, თანაც პუშკინის წიგნები. ათობით, ასობით ათას დოლარს იხდიან, გადაიხადონ, რა არის ამაში ცუდი?“".
ქურდობისა და გაყიდვის სქემა დეტალურად აღწერა კიდევ ერთმა საქართველოს მოქალაქემ, მიხეილ ზამთარაძემ, რომელიც 2023 წლის ივნისში ვილნიუსში გაასამართლეს. მან დანაშაული სრულად აღიარა და სასამართლოზე განაცხადა, რომ წიგნები მოსკოვიდან შეკვეთით მოიპარა. მისი თქმით, მან წიგნები შეფუთა და ავტობუსით ბელარუსში გააგზავნა, რისთვისაც 30 ათასი დოლარი კრიპტოვალუტით მიიღო. ის ამტკიცებდა, რომ ყალბი ასლები და დოკუმენტებიც მოსკოვიდან გამოუგზავნეს.
ზამთარაძემ შეკვეთილის სახელიც დაასახელა – მაქსიმ ციტრინი, მოსკოვის ერთ-ერთი აუქციონის სახლის დირექტორის მოადგილე. თუმცა, BBC-მ ასეთი სახელის და გვარის მქონე პირი აუქციონის ბიზნესში ვერ იპოვა. დანაშაულის აღიარების გამო, ზამთარაძეს სასჯელი შეუმცირდა და მას 3 წელი და 4 თვე მიესაჯა.
იშვიათი წიგნების ღირებულება და რუსული ბაზარი
წიგნების კოლექციონერი პიოტრ დრუჟინინი ამბობს, რომ 2022-2024 წლებში რუსულ ბაზარზე "აშკარა ზრდა იყო" რუსი კლასიკოსების სიცოცხლეში გამოცემულ წიგნებზე.
"პუშკინი, რა თქმა უნდა, ძალიან იშვიათი და ძვირია, მაგრამ არანაკლებ იშვიათი და ძვირია ლერმონტოვი და გოგოლი, მისი ადრეული ორტომეულები. ლერმონტოვი უბრალოდ ხელმისაწვდომი არ არის“, – განმარტავს დრუჟინინი.
2023 წელს პუშკინის "ევგენი ონეგინის“ პირველი გამოცემა 26 მილიონ რუბლად გაიყიდა, ხოლო გოგოლის წიგნი – 11 მილიონად. ეს წიგნები მხოლოდ კერძო კოლექციონერებს შეუძლიათ შეიძინონ, რადგან სახელმწიფო დაწესებულებებს ამისთვის უბრალოდ ფული არ აქვთ.