ნასამართლობა: სამუდამო დამღა თუ დროებითი სამართლებრივი სტატუსი?
სისხლის სამართლის სფერო ერთ-ერთი ყველაზე კომპლექსური და, ამავდროულად, საზოგადოებისთვის მგრძნობიარე მიმართულებაა. განაჩენის შემდეგ, მაშინაც კი, როცა პირი სასჯელს მოიხდის, ჩნდება კითხვა: რა ხდება შემდეგ? საზოგადოებაში ხშირად არასწორად ესმით ტერმინი „ნასამართლობა“ და მას სამუდამო იარლიყად აღიქვამენ, რომელიც ადამიანს მთელი ცხოვრება თან სდევს. თუმცა, რას ამბობს ამაზე კანონი?
ამ აქტუალური და მრავლისმომცველი საკითხის იურიდიულ ნიუანსებზე სასაუბროდ, სისხლის სამართლის ადვოკატს, საბა ხელაშვილს ვესაუბრეთ, რომელსაც არაერთი რთული საქმის წარმატებით დასრულების გამოცდილება აქვს.
ბატონო საბა, დავიწყოთ ფუნდამენტური კითხვით. საზოგადოებაში ნასამართლობა ხშირად აღიქმება, როგორც სამუდამო სტატუსი. იურიდიულად რა არის ნასამართლობა და როდის წარმოიშობა ის?
საბა ხელაშვილი: ეს არის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული მცდარი შეხედულება. იურიდიულად, ნასამართლობა არ არის „დამღა“, არამედ დროებითი სამართლებრივი სტატუსი. როგორც სისხლის სამართლის კოდექსის 79-ე მუხლი განმარტავს, პირი ნასამართლევად ითვლება გამამტყუნებელი განაჩენის კანონიერ ძალაში შესვლის დღიდან. ანუ, იმ მომენტიდან, როცა განაჩენი საბოლოოა და აღარ საჩივრდება. ეს სტატუსი გრძელდება არა სამუდამოდ, არამედ ზუსტად განსაზღვრულ მომენტამდე – ნასამართლობის გაქარწყლების ან მოხსნის მომენტამდე.
რა პრაქტიკული და სამართლებრივი შედეგები აქვს ამ სტატუსს? რატომ არის მნიშვნელოვანი, აქვს თუ არა პირს აქტიური ნასამართლობა?
საბა ხელაშვილი: ეს არის, ფაქტობრივად, ამ სტატუსის მთელი აზრი. კანონი ამბობს, რომ ნასამართლობა მხედველობაში მიიღება სამი ძირითადი მიმართულებით:
- სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საკითხის გადაწყვეტისას;
- დანაშაულის კვალიფიკაციისას (მაგალითად, ზოგიერთი დანაშაული უფრო მძიმდება, თუ ის ჩადენილია განმეორებით, ანუ ნასამართლევი პირის მიერ);
- სისხლისსამართლებრივი ზემოქმედების ღონისძიებისას (მარტივად რომ ვთქვათ, სასჯელის დანიშვნისას მოსამართლემ შეიძლება გაითვალისწინოს, რომ პირს წარსულშიც ჰქონდა კანონთან პრობლემა).
სანამ ეს სტატუსი აქტიურია, ის იურიდიულად „ამძიმებს“ პიროვნების მდგომარეობას ახალი დანაშაულის ჩადენის შემთხვევაში.
თქვენ ახსენეთ, რომ ეს სტატუსი დროებითია. მოდით, ვისაუბროთ მის დასრულებაზე. კანონი იყენებს ტერმინს „ნასამართლობის გაქარწყლება“. რას ნიშნავს ეს და როგორ ხდება?
საბა ხელაშვილი: „გაქარწყლება“ (Expungement) არის ავტომატური პროცესი. ეს ნიშნავს, რომ გარკვეული ვადის გასვლის შემდეგ ნასამართლობა თავისით, სასამართლოს დამატებითი ჩარევის გარეშე „ქრება“. კანონი ადგენს კონკრეტულ ვადებს, რომლებიც დამოკიდებულია დანაშაულის სიმძიმესა და დანიშნულ სასჯელზე:
- პირობითი მსჯავრისას – ნასამართლობა ქარწყლდება გამოსაცდელი ვადის გასვლისთანავე.
- თავისუფლების აღკვეთაზე მსუბუქი სასჯელისას (მაგალითად, ჯარიმა, საზოგადოებისთვის სასარგებლო შრომა) – სასჯელის მოხდიდან 1 წლის შემდეგ.
- ნაკლებად მძიმე დანაშაულისთვის (ციხე) – სასჯელის მოხდიდან 3 წლის შემდეგ.
- მძიმე დანაშაულისთვის (ციხე) – სასჯელის მოხდიდან 6 წლის შემდეგ.
- განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულისთვის (ციხე) – სასჯელის მოხდიდან 8 წლის შემდეგ.
ძალიან მნიშვნელოვანი დაზუსტებაა საჭირო: თუ პირი ვადამდე გათავისუფლდა, მაგალითად, პირობით ვადამდე გათავისუფლებით (ე.წ. „უდო“). ეს 3, 6 ან 8 წლიანი ვადები როდიდან იწყება?
საბა ხელაშვილი: დიახ, ეს კრიტიკული ნიუანსია, რომელიც 79-ე მუხლის მე-4 ნაწილშია განმარტებული. თუ პირი ვადამდე გათავისუფლდა, ნასამართლობის გაქარწყლების ვადის ათვლა იწყება არა სრული სასჯელის ვადის გასვლის თარიღიდან, არამედ სასჯელის ფაქტობრივად მოხდილი ვადიდან. ანუ, იმ დღიდან, როცა ის რეალურად გამოვიდა დაწესებულებიდან. ეს სამართლიანი მიდგომაა და ხელს უწყობს რესოციალიზაციას.
ესე იგი, გაქარწყლება ავტომატურია და ლოდინს მოითხოვს. არსებობს თუ არა ამ პროცესის დაჩქარების გზა? კანონი ახსენებს „ნასამართლობის მოხსნასაც“.
საბა ხელაშვილი: ეს არის მეორე და ფუნდამენტურად განსხვავებული გზა. თუ „გაქარწყლება“ ავტომატურია, „მოხსნა“ (Removal) არის პროაქტიული ქმედება, რომელიც თავად მსჯავრდებულის ინიციატივით ხდება.
კანონი (79-ე მუხლის მე-5 ნაწილი) ამბობს, რომ თუ მსჯავრდებული სასჯელის მოხდის შემდეგ უმწიკვლოდ იქცეოდა, მას შეუძლია, თავისი თხოვნით მიმართოს სასამართლოს და მოითხოვოს ნასამართლობის ვადამდე მოხსნა. ანუ, მას არ უწევს 3, 6 ან 8 წლიან ვადის გასვლას დაელოდოს. სასამართლო იმსჯელებს მის ქცევაზე, გამოსწორების ხარისხზე და თუ ჩათვლის, რომ პირი საზოგადოებისთვის საფრთხეს აღარ წარმოადგენს, შეუძლია ეს სტატუსი ვადაზე ადრე მოუხსნას.
და როდესაც ნასამართლობა გაქარწყლდება (ვადის გასვლით) ან მოიხსნება (სასამართლოს გადაწყვეტილებით), რა არის საბოლოო იურიდიული შედეგი?
საბა ხელაშვილი: შედეგი აბსოლუტურია და ამას ხაზს უსვამს მუხლის მე-6 ნაწილი: ასეთი ნასამართლობა მხედველობაში არ მიიღება სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის, კვალიფიკაციისა და სასჯელის საკითხის გადაწყვეტისას. იურიდიულად, პირი ითვლება „სუფთად“, ნასამართლობის არმქონედ. თითქოს ეს წარსული ეპიზოდი სამართლებრივად აღარ არსებობს.
ერთი საინტერესო გამონაკლისიც არის მუხლის მე-2 ნაწილში: „სასჯელისაგან გათავისუფლებული ითვლება ნასამართლობის არმქონედ“. ეს რას ნიშნავს?
საბა ხელაშვილი: ეს უმნიშვნელოვანესი ნორმაა. არის შემთხვევები, როცა სასამართლო ადამიანს ცნობს დამნაშავედ დანაშაულის ჩადენაში, მაგრამ სხვადასხვა საფუძვლით (მაგალითად, ხანდაზმულობა, ამნისტიის აქტი, შეწყალება, რომელიც ათავისუფლებს სასჯელისგან და ა.შ.) მას ათავისუფლებს სასჯელისგან. ასეთ დროს, მიუხედავად იმისა, რომ გამამტყუნებელი განაჩენი დადგა, კანონი ამბობს, რომ ეს პირი საერთოდ არ ითვლება ნასამართლევად. ანუ, ნასამართლობის სტატუსი არც კი წარმოიშობა.
დაბოლოს, რას ეტყოდით ადამიანებს, რომლებსაც ეს საკითხი უშუალოდ ეხებათ?
საბა ხელაშვილი: მთავარი სათქმელი ისაა, რომ კანონის მიზანი არ არის ადამიანის სამუდამო დასჯა. კანონის მიზანია რესოციალიზაცია. ნასამართლობა არის დროებითი სამართლებრივი შედეგი და არა სამუდამო სოციალური განაჩენი. კანონი თავად იძლევა მკაფიო მექანიზმებს, თუ როგორ უნდა დასრულდეს ეს სტატუსი – იქნება ეს დროის გასვლით (გაქარწყლება) თუ უმწიკვლო ქცევით (მოხსნა). მთავარია, ადამიანმა იცოდეს თავისი უფლებები და ისარგებლოს იმ შესაძლებლობებით, რასაც კანონმდებლობა რეაბილიტაციისთვის სთავაზობს.
NS